از زمانی که پاولف در ابتدای قرن بیستم با مشاهدات خود نظریه شرطی‌سازی را مطرح کرد تا به امروز، این نظریه و شاخ و برگ‌هایش نقشی مهم در شناخت رفتارهای انسان داشته است. از این نظریه برای بهبود فرایندهای یادگیری در نظام‌های آموزشی استفاده فراوانی می‌شود و شاید بارزترین جنبه آن تشویق و تنبیهی باشد که از دوران مدرسه به یاد دارید. اما آیا می‌توان از این نظریه و انواع شرطی‌سازی در سایر بخش‌ها مانند محیط کار برای تقویت انگیزه کارکنان و تغییر رفتار آنان بهره برد؟ ابتدا بیایید نگاهی به این نظریه بیندازیم و بعد درباره کاربردش صحبت کنیم. با ما همراه باشید.
شرطی‌سازی چیست؟
شرطی‌سازی فرایندی است که در آن بین محرک و پاسخ ارتباطی ایجاد می‌شود. محرک چیزی است که باعث ایجاد پاسخ (رفتار) می‌شود. با فهم شرطی‌سازی می‌توانیم ریشه برخی رفتارها را در انسان‌ها و حیوانات درک کنیم.
حتماً بخوانید: وقتی کارمند آماده ترفیع نیست؛ نشانه‌ها و روش برخورد
انواع شرطی‌سازی در روانشناسی
۱. شرطی‌سازی کلاسیک
ایوان پاولف، فیزیولوژیست روسی، این نوع شرطی‌سازی را کشف کرد. او مشاهده کرد که سگ‌ها به طور طبیعی در پاسخ به غذا بزاق ترشح می‌کنند. سپس، پاولف با زنگ غذا را همراه کرد. پس از چند بار تکرار، سگ‌ها به زنگ (محرک جدید) به جای غذا (محرک اصلی) بزاق ترشح می‌کردند.
در آزمایش معروف سگ‌های پاولف، او پیش از رسیدن غذا زنگی را به صدا درمی‌آورد. پس از چند بار تکرار این کار، وی غذا را حذف کرد و فقط زنگ را به صدا درآورد. او مشاهده کرد که بزاق سگ‌ها (واکنش) پس از شنیدن صدای زنگ (محرک) حتی بدون وجود غذا نیز ترشح می‌شود. این دانشمند روسی اولین کسی بود که توانست رفتاری را مطابق خواست خود شرطی کند. آزمایش او سرآغازی برای طیفی گسترده از تحقیقات درباره انواع شرطی سازی و و کاربردش در حوزه روانشناسی شد.
۲. شرطی‌سازی کنشگر یا فعال
بی.اف. اسکینر، روان‌شناس آمریکایی، این نوع شرطی‌سازی را کشف کرد. در این نوع، رفتار با پاداش یا تنبیه تقویت یا تضعیف می‌شود.
مثال:
- شرطی‌سازی کنشگر: انجام تکالیف برای دریافت نمره خوب
او در آزمایش خود، حیواناتی مختلف را درون جعبه‌ای قرار می‌داد که درون آن دکمه یا اهرمی وجود داشت و اگر حیوان آن را فشار می‌داد، دریچه‌ای باز می‌شد و غذا دریافت می‌کرد. به‌تدریج و پس از چند تجربه موفق، حیوان می‌آموخت که با فشاردادن اهرم یا دکمه می‌تواند غذا (پاداش) دریافت کند. درنتیجه مدام این رفتار را تکرار می‌کرد.
حتماً بخوانید: چطور به رئیسمان بگوییم حجم کارمان زیاد است؟
این همان روشی است که امروزه برای تربیت سگ‌های نجات یا مخدریاب استفاده می‌شود. این سگ‌ها همراه مربی خود هربار که عمل مطلوب مربی را انجام می‌دهند پاداش دریافت می‌کنند. درنتیجه به انجام آن عمل شرطی می‌شوند. این نوع شرطی‌سازی را می‌توان برعکس هم انجام داد. مثلا اگر حیوان پس از هربار فشاردادن دکمه مجبور به تحمل تجربه‌ای ناراحت‌کننده (شوک الکتریکی) می‌شد، دیگر تمایلی به انجام آن رفتار نشان نمی‌داد.
تفاوت شرطی سازی کلاسیک و کنشگر
شرطی سازی کلاسیک و شرطی سازی کنشگر دو نوع از یادگیری هستند که در روانشناسی به طور گسترده مورد مطالعه قرار می‌گیرند. هر دو نوع شرطی سازی به ایجاد ارتباط بین محرک و پاسخ می‌پردازند، اما تفاوت‌های مهمی بین آنها وجود دارد.
1. نوع یادگیری:
شرطی‌سازی کلاسیک: یادگیری غیرفعال است.
شرطی‌سازی کنشگر: یادگیری فعال است.
2. نقش حیوان:
شرطی‌سازی کلاسیک: حیوان نقشی در فرایند شرطی‌سازی ندارد.
شرطی‌سازی کنشگر: حیوان با رفتار خود بر فرایند شرطی‌سازی اثر می‌گذارد.
3. نوع پاسخ:
شرطی‌سازی کلاسیک: پاسخ غیرارادی است.
شرطی‌سازی کنشگر: پاسخ ارادی است.
4. وجود تقویت کننده:
شرطی‌سازی کلاسیک: تقویت کننده نقشی ندارد.
شرطی‌سازی کنشگر: تقویت کننده (پاداش یا تنبیه) نقشی اساسی دارد.
حتماً بخوانید: ۹ رفتار که قاتل انگیزه کارکنان هستند
۱. استفاده از شرطی سازی کلاسیک
شرطی سازی کلاسیک اغلب با واکنش‌های ناخوشایند در ارتباط است. مثلا انواع فوبیا یا پرهیز از طعم‌های خاص با این پدیده مرتبط‌اند. اما این شکل از شرطی‌سازی را می‌توان برای ایجاد عادت‌های مطلوب نیز به کار برد. مثلا فرض کنیم شما می‌خواهید عادت وقت‌شناسی در جلسات کاری را در کارکنان تقویت کنید. برای این کار می‌توانید اقدامات زیر را انجام دهید.
۱. مقدمه‌چینی کنید
برای کاشتن بذر وقت‌شناسی اعضای تیم را دور هم جمع کنید و درباره اهمیت وقت‌شناسی و فواید آن شفاف حرف بزنید. به آنها گوشزد کنید که وقت‌شناسی نشانه احترام به دیگران است. همچنین این رفتار درست باعث مدیریت بهتر زمان و افزایش بهره‌وری می‌شود.
۲. محرکی برای وقت‌شناسی ایجاد کنید
پس از تعیین دقیق انتظارات، باید با عمل به آنها محرک ایجاد کنید. تمام جلسات را سروقت آغاز کنید و منتظر کسی نمانید! این رفتار شما دیگران را تحریک می‌کند تا در جلسات آینده سروقت حاضر شوند. از سوی دیگر با استفاده از نرم‌افزارهای ارتباطی نوعی صدای یادآور خاص برای یادآوری زمان شروع جلسات در نظر بگیرید. شنیدن صدای خاص به اعضای تیم یادآوری می‌کند که خود را آماده کنند تا دیر به جلسه نرسند. همچنین می‌توانید برنامه جلسه را مثلا نیم ساعت قبل از آغاز جلسه برای همه بفرستید. این هم نوعی محرک خواهد بود.
۳. تثبیت عادت
پس از مدتی که به این شیوه جلسات را برگزار کردید، به‌احتمال زیاد شاهد عادت‌کردن اعضا به شرکت به‌موقع در جلسات خواهید بود. با تبدیل‌شدن این کار به عادت دیگر نیازی به تکرار محرک‌ها نخواهید داشت. چه بسا اعضای تیم بدون محرک‌ها نیز به‌موقع در جلسات حاضر شوند.
۲. استفاده از شرطی‌سازی کنشگر
بیایید یک بار دیگر سناریوی فرضی خود را در نظر بگیریم. شما می‌خواهید کاری کنید که اعضای تیم به‌موقع در جلسات شرکت کنند، اما این بار از شرطی سازی کنشگر استفاده می‌کنیم.
۱. تشویق کنید
هربار که جلسه‌ای برگزار می‌کنید، از اعضایی که به‌موقع حاضر شده‌اند تشکر کنید. می‌توانید جلوی جمع آنها را تشویق کنید، می‌توانید با ارسال یادداشتی شخصی از کارکنان تقدیر کنید یا حتی در ساختار پرداخت حقوق خود، امتیاز کار تیمی و تعهد بیشتری به آنها بدهید.
۲. تنبیه کنید
گرچه تنبیه‌کردن دیگران به‌خصوص در دفعات اول تأثیر منفی دارد، نمی‌توان از این گزینه کاملا صرف‌نظر کرد. گاهی اوقات پاداش‌ها به‌عنوان محرک تقویت‌کننده روی برخی اعضای تیم تأثیر ندارند. در این حالت می‌توانید خصوصی با آنها صحبت و آنها را تهدید به برخورد کنید. ترس از تنبیه ممکن است به‌عنوان عامل تضعیف‌کننده رفتار نامطلوب عمل کند. هرچند شاید فرد در جایی دیگر و هنگامی که این تهدید وجود نداشته باشد، دوباره به رفتار نامطلوب خود بازگردد.
مثال‌هایی دیگر از شرطی‌سازی در محیط کار
در این بخش، نمونه‌هایی از شرطی‌سازی و کاربرد آن در محیط کار برای تقویت انگیزه کارکنان یا بهبود رفتارهایشان را بیان می‌کنیم. اینها مواردی کلی هستند که هم مدیران و هم کارکنان می‌توانند به آنها توجه کنند.
- هربار یکی از اعضای تیم به دستاوری می‌رسد یا کاری سخت را با موفقیت تمام می‌کند، او را تشویق کنید. تشویق شما حتی اگر صرفا لفظی باشد، احساسات خوشایندی در فرد ایجاد می‌کند و شاید بخواهد دوباره این احساس خوب را تجربه کند. بنابراین در آینده نیز عملکرد بهتری خواهد داشت.
- معمولا بعد از ناهار احساس بی‌حالی و خواب‌آلودگی سراغ همه می‌آید. در این حالت شاید بهتر باشد نوع غذای خود را تغییر دهیم. برخی از غذاها و نوشیدنی‌ها ما را خموده می‌کنند، اما برخی دیگر انرژی ما را بازیابی می‌کنند. با عادت‌کردن به خوردن غذاهای سالم و تازه انرژی کارکنان در محیط کار را حفظ کنید.
- خواب نقشی مهم در کیفیت کار ما دارد. برای ایجاد عادت خواب کافی، باید عوامل مزاحم مانند تلفن همراه را کنار بگذاریم. یکی از روش‌های مفید استفاده از برنامه‌های یادآور زمان خواب است. با تنظیم این برنامه‌ها در ساعتی که باید بخوابیم، به‌تدریج شرطی می‌شویم که گوشی همراه را کنار بگذاریم و به رختخواب برویم.
تجربه شما از شرطی‌سازی چیست؟
در جایگاه مدیر، کوچ یا کارمند مجموعه، چه تجربه‌ای در زندگی کاری خود از شرطی‌سازی دارید؟ آیا از این نظریات برای بهبود رفتارهای خود استفاده کرده‌اید؟ نظرات خود را با ما و خوانندگان در میان بگذارید.
