نقد اساسی که به فیلترینگ وارد است عدم توجه به منظور اصلی از این اقدام است به راستی نقش فیلترینگ در ارتقای فرهنگ اصیل اسلامی و توسعه مکارم اخلاقی چقدر است واساساً ما برای خلاء‌های محتوای سالم، آگاه‌سازی و آموزش خانواده‌ها و اشخاص، ارائه ابزار رایگان کنترلی و پالایشی به خانواده‌ها چه کرده‌ایم آیا به اندازه‌ای که برای استفاده صحیح از گاز آموزش می‌دهیم به نحوه کاربری صحیح از فناوری‌ها هم توجه کرده‌ایم. متاسفانه خیر.
امروزه قابلیت‌های اینترنت به عنوان زیرساخت جامعه اطلاعاتی دیگر بر کسی پوشیده نیست و کمتر کسی است که با نگاه کاملاً سلبی با این پدیده عصر اطلاعات آنرا نفی کرده و فقط به جنبه‌های ناسالم و تهدیدی آن بپردازد. ویژگی خاص فناوری اینترنت بهره‌گیری از پروتکل‌های باز ارتباطی است که توسعه تقریباً نامحدود را به دنبال دارد. از این رو هر کس به فراخور نیازمندی‌ها و نیت‌های انتفاعی و غیرانتفاعی، سالم و یا ناسالم برای ورود به فضای سایبر وخلق هویت سایبری به ایجاد یک صفحه وب مبادرت می‌ورزد. بدیهی است حاصل این باز بودن تولید صفحات وب همیشه نتایج مثبت و سالمی را به دنبال ندارد و برخی منحرفان با سوءاستفاده از قابلیت‌های وب رویه تهدید کاربران اینترنت را برگزیده و از توانمندی این ابزار در برآوردن نیت‌های ناصواب خود به روش‌های مختلف متوسل می‌شوند.
کشور ما نیز با توسعه کاربری اینترنت در بسیاری از امور خود هر چند در ابتدای راه قرار دارد لیکن در کنار برخورداری از مواهب فناوری اینترنت با تهدیدهای آن نیز مواجه است از همین رو در سال ۱۳۷۹ مقام معظم رهبری، «ابلاغیه سیاستهای کلی شبکه‌های اطلاع‌رسانی رایانهای» را صادر فرمودهاند. پس از این ابلاغیه برخی نهادها ماموریت یافتند تا به مدیریت اینترنت و شبکه‌های اطلاع‌رسانی بپردازند نظیر شورای عالی اطلاع‌رسانی، شورای عالی انقلاب فرهنگی، شورای عالی فناوری اطلاعات، دفتر اینترنت دادستانی و وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات.
لیکن اکثر تلاش‌های صورت گرفته در بحث سالم‌سازی فضای سایبر به جای اینکه تمامی راهبردهای ابلاغیه مذکور را در برگیرد فقط در یک تدبیر پیشگیرانه وضعی به نام فیلترینگ خلاصه گردیده است. این راهکار فنی رویکرد سلبی داشته و از این حیث در کنار با قی اقداماتی که در حوزه تهدیدات سایبری از سوی متولیان امر اتخاذ شده نظیر ممنوعیت MMS و مبارزه با پیامک‌های غیراخلاقی قرار می‌گیرد.
● انواع فیلترینگ
به طور کلی، بار اصلی ایمنسازی فضای سایبر به عهده دو فرایند فنی دیوارهای آتشین و فیلترینگ است. در واقع این دو مکمل یکدیگر محسوب می‌شوند. دیوارهای آتشین مانع از دسترسی غیرمجاز بیرونی می‌شوند. این سیستمها با بررسی مشخصات عبورکننده، در صورت فقدان اعتبار از آن جلوگیری به عمل میآورند. سیستم‌های فیلترینگ نیز به عنوان راهکار فنی دیگر وظیفه ممانعت از دسترسی کاربران داخلی شبکه به اطلاعات غیرمجاز را دارند این ابزارها حسب اینکه مسیر ارسال یا دریافت را پوشش دهند، کارکرد متفاوتی را به اجرا میگذارند.
▪ فیلترینگ ارسال(Stateless): تهیه فهرست سیاه یا سفیدی از آدرسهای اینترنتی یا کلیدواژهها و ممانعت از دسترسی کاربران به آنها.
▪ فیلترینگ دریافت (Statefull): بررسی محتوا دریافتی به صورت هوشمند و حذف اطلاعات غیرمجاز، که به دلیل بار پردازشی زیادی که به خدمت‌دهنده وارد می‌سازد بر کیفیت خدمات دسترسی تأثیر منفی میگذارد این نوع فیلترینگ اساساً برای کاربران نهایی طراحی شده است.
● وضعیت فعلی فیلترینگ در کشور
به موجب مصوبه شمارة ٥٠٩ مورخ ١٠/١٠/١٣٨١ شورای عالی انقلاب فرهنگی کمیته تعیین مصادیق پایگاههای اطلاع‌رسانی رایانهای غیرمجاز، مرکب از نمایندگان وزارت اطلاعات، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان صداوسیما، نماینده دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی و نماینده سازمان تبلیغات اسلامی با مسئولیت نماینده وزارت اطلاعات تشکیل شد. این کمیته با هدف تعیین مصادیق پایگاههای اطلاع‌رسانی غیرمجاز از گستره تحت شمول مصوبه ٤٨٨ شورا تشکیل شده است.
نقد اساسی که به این کمیته وارد است غیر قضایی بودن جایگاه کمیته و نیز ترکیب اعضاء می‌باشد زیرا فیلتر کردن یک سایت یا رفع فیلتر اساساً یک اقدام قضایی در جهت اعطاء یا سلب حق از یک شخص است و کمیته مذکور با ترکیبی از اعضایی که برشمرده شد چنین جایگاهی را ندارد. در کنار کمیته تعیین مصادیق دفتر اینترنت دادستانی در سال ١٣٨٢ از سوی دادستانی تهران تأسیس شد. طبق بند ٥ اصل ١٥٦ قانون اساسی، مسئولیت پیشگیری از وقوع جرایم به عهده قوه قضائیه است و از این رو دادستانی برای اجرایی کردن مصوبه ٤٨٨ شورای عالی انقلاب فرهنگی مبادرت به تصمیم‌گیری در این حوزه نمود.
مهمترین اقدام این نهاد را می‌توان برقراری ارتباط مستقیم با مجریان فیلترینگ دانست. بنا به نظر این دفتر دو گزینه فیلترینگ، یعنی مسدودسازی آدرسهای اینترنتی (URLs) و کلیدواژهها یی که غیرمجاز هستند در دستور کار قرار گرفت. از سوی دیگر، این دفتر بر نحوه عملکرد مجریان فیلترینگ هم نظارت فعالانهای داشته است. این جدیت باعث شده اکنون سازندگان ابزار فیلترینگ از حالت انفعال خارج شوند و در این زمینه با یکدیگر به رقابت هم بپردازند و از این حیث به دانش فنی قابل توجهی نیز برسند.
همچنین این طیف از اقدامات دفتر دادستانی را می‌توان در دو بخش مورد بررسی قرار داد. بخش نخست فیلترینگ وب‌سایت‌ها است که مسئولان این دفتر برای مسدودسازی وبسایتهای مستهجن، به ویژه پایگاههای فارسی، به ماده ٦٣٩ ق.م.ا. مصوب ١٣٧٥ استناد میکنند. بخش دوم رسیدگی به شکایات افراد از وبسایتهاست، وبسایتهایی که فعالیت هایی از قبیل کلاهبرداری، نشر اطلاعات خصوصی از قبیل فیلم، عکس و ... دارند، باید رأساً از سوی محاکم تحت پیگرد قرار گیرند. صرف‌نظر از خلاءها یا نارساییهای قوانین کیفری، این دفتر با تشکیل پرونده و ارجاع آنها به شعب اختصاصی پیشبینی شده، فرآیند کیفری را تسهیل می‌کند و در صورت صدور حکم دادگاه مبنی بر مسدود شدن وبسایت مربوط، اقدامات مقتضی را با مجریان فیلترینگ به انجام میرساند.
● روند بکارگیری محصولات فیلترینگ داخلی و خارجی
شرکت فناوری اطلاعات، به عنوان متولی اصلی اجرای فیلترینگ کشور، کار خود را از سال ١٣٨٠ با نرم‌افزار امریکایی Websense آغاز کرد. پس از آن، در سال ١٣٨٢ نرم‌افزار Smart را خریداری کرد و در ادامه نرم‌افزار Webwasher بکارگرفته شد که حق اشتراک آن تا پایان آبان ١٣٨٥ اعتبار داشت. در این نرم‌افزارها کنترل محیطهایی نظیر پست الکترونیکی و محیطهای گپ وجود ندارد، حال آنکه در صورت بکارگیری فیلترینگ روباتیک وب، می‌توان آن را در ابتدای پهنای باند قرار داد تا به صورت خودکار و هوشمند به جست‌وجو بپردازد و براساس طبقهبندی تعریف شده، فهرست سیاه را تکمیل کند. به همین منظور، ابزاری به نام Delta Global خریداری و به کار گرفته شده است.
ضعف ابزارهای خارجی و هزینه آنها باعث شد مسئولین شرکت به سمت تولیدات داخلی گرایش یابند. در این رابطه جند شرکت موفق شدند تأییدیه لازم را از شرکت فناوری اطلاعات و قوه قضائیه اخذ کنند. این ابزارها که برای پوششدهی مسیر ارسال طراحی و تولید شدهاند، ابتدا جوابگوی ظرفیت شبکه نبودند. لذا به آنها اجازه داده شد در لایههای بعدی توزیع، یعنی ISPها به کار گرفته شوند. پس از رفع نواقص از اردیبهشت ماه ۸۶ لایه Carrier Class را در اختیار گرفتهاند. کسب این توفیق باعث شد مجدداً مناقصه خارجی برگزار نشود.
در خصوص فیلترینگ دریافت یا محتوا نیز مسایلی از قبیل تنوع محتوا، ضریب خطای بالا در تشخیص، تنوع فناوریهایی که صفحات وب ایجاد میکنند و بار زیادی که شبکه متحمل میشود، موانع اصلی پیاده‌سازی آن بوده است. البته این مسأله در مورد کلیدواژهها نیز صادق است و برای احراز آن کافیست به عنوان نمونه یک کلمه ممنوعه را در تعداد کلمات موجود در بانک و همچنین تعداد افرادی که در یک لحظه به جستوجوی آن میپردازند ضرب کنیم.
● مشکلات فیلترینگ
تعدد مراجع تصمیمگیر در مقابل فقدان یک مرجع عالی سیاستگذار در عرصه تصمیم‌گیری و اجرای فیلترینگ مهمترین مشکل تعدد مراجع است تا زمانی که یک مرجع عالی سیاستگذار که اختیار قانونی تأسیس نهاد(های) تصمیمگیر و مجری(ان) را داشته باشد، از سوی قانونگذار پیشبینی نشود، معضلات پابرجا خواهد ماند.
● محدودیت فنی
فیلترینگ ارسال ضریب خطای بالایی دارد و علیرغم بهره‌گیری از ابزار هوشمند و پایگاه داده یکپارچه که هنوز به بهره‌برداری نرسیده است نمیتوان انتظار پالایش ۱۰۰ درصدی را داشت و در نهایت توسعه واژگان و فهرست سیاه سایت‌ها ISPها را با مشکل مواجه می‌سازد. استفاده از روش منع جستوجوی واژگان غیرمجاز رفتار تولیدکنندگان محتوای غیر مجاز را تغییر می‌دهد به طوری که با روش‌های تحریک موتورهای جست‌وجو از واژگان مجاز برای معرفی محتوای غیر مجاز بهره می‌برند. بنابراین اگر بخواهیم کماکان از این روش استفاده کنیم باید فهرست را هر روز طولانی‌تر کرده تا جایی که واژگان مجازی باقی نماند.
● پوشش زیرساخت اینترنت کشور
علیرغم تلاش سازمان تنظیم مقررات هنوز برخی مطلعین اذعان می‌دارند برخی ارائه‌دهندگان خدمات اینترنت از ماهواره بهره می‌برند که به نوعی دور زدن زیرساخت فیبرنوری کشور است.
● فنون و ابزارهای خنثیسازی فیلترینگ
علیرغم تلاش برای فیلترینگ، بسیاری از وب‌سایت‌ها و ابزار خنثیسازی فیلترینگ با نیت‌های مختلف و برخی هم تحت حمایت مالی دولت آمریکا راه را برای دسترسی به سایت‌های فیلتر شده هموار می‌کند.
● یکسان بودن همه دسترسی‌ها به اینترنت
مجریان و تصمیم‌گیران فیلترینگ به همه کاربران یکسان می‌نگرند و هیچ تفاوتی بین یک نوجوان کنجکاو با یک محقق وجود ندارد. منع جستوجوی بسیاری از واژگانی که کاربردهای درست نیز از آنها می‌توان داشت کاربری درست را تحت تأثیر قرارداده است.
● فقدان راهبردهای دیگر غیر از فیلترینگ
نقد اساسی که به فیلترینگ وارد است عدم توجه به منظور اصلی از این اقدام است به راستی نقش فیلترینگ در ارتقای فرهنگ اصیل اسلامی و توسعه مکارم اخلاقی چقدر است واساساً ما برای خلاء‌های محتوای سالم، آگاه‌سازی و آموزش خانواده‌ها و اشخاص، ارائه ابزار رایگان کنترلی و پالایشی به خانواده‌ها چه کرده‌ایم آیا به اندازه‌ای که برای استفاده صحیح از گاز آموزش می‌دهیم به نحوه کاربری صحیح از فناوری‌ها هم توجه کرده‌ایم. متاسفانه خیر.
● جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
برای سالم‌سازی فضای سایبر دو دسته اقدام باید صورت گیرد:
۱) اقداماتی برای دوران گذر
ـ ایجاد تنوعی از دسترسی‌ها برای کاربران خاص و استفاده خاص
ـ بازنگری در فهرست سیاه آدرس‌ها
ـ بازنگری و محدودسازی فهرست کلید واژگان و در نهایت حذف این روش
ـ تهیه برنامه های آگاه‌سازی و آموزش‌های تلویزیونی به کاربران و خانواده‌ها
ـ تولید ابزار کنترل و فیلترینگ کاربران نهایی برای خانواده‌ها (اعطای نسخه رایگان)
ـ یکپارچگی و یکسان بودن فهرست فیلترینگ
۲) اقداماتی برای ایجاد شرایط ایده‌آل
ـ نهادسازی برای ایجاد یک مرکز فرماندهی سیاستگذاری و اجرا برای سالم‌سازی
ـ مطالعات مستمر رفتار کاربران
ـ ترغیب و تسهیل بروز انگیزشهای مشروع و سودمند
ـ تولید محتوای فارسی و پشتیبانی فنی از محتوای فارسی
ـ ضمانت اجراهای غیرکیفری (اداری) علیه ارائه‌دهندگان خدمات متخلف
ـ اطلاع‌رسانی صحیح و فراگیر
ـ ضمانت اجراهای کیفری علیه جرایم سایبری (تولیدکنندگان محتوای غیرمجاز)
ـ توسعه قوانین و مقررات لازم و نهادهای قضایی مرتبط
سالم‌سازی فضای سایبر در مقابل راهکار صرفا فنی فیلترینگ